Hoe de verzoening voor mij ging leven

Het christelijke leerstuk van de verzoening door het lijden van Jezus Christus heeft mij altijd problemen gegeven. Als kind al en tijdens de theologie-studie ging het niet over. Deze vraag: kan God ons onze zonden alleen maar vergeven omdat Jezus is gestorven? Had God ons onze zonden niet kunnen vergeven zonder dat verschrikkelijke drama? En als dat zo is, wat zegt dat dan over God? Is het inderdaad zo als de oude catechismus het stelde, dat Gods liefde en Gods gerechtigheid tegenover elkaar staan, dus zo van: God is liefdevol, maar Hij is ook rechtvaardig? En dat die rechtvaardigheid vereiste dat er genoegdoening zou geschieden voor alle zonden der mensheid. De zonden als iets dat door de mensen God aan is gedaan en daar moet door de mensen iets tegenover gesteld worden: het bloed van een rechtvaardige.
Bloed zien
Op zichzelf zal iedereen moeten toegeven, dat als dat de waarheid zou zijn over God, dat er genoegdoening nodig is voor al het verkeerde dat al de mensen samen hebben gedaan, het dan op zichzelf bijzonder genadig is, dat Hij genoegen nam met de dood van één rechtvaardige. Dat door de dood van Jezus de rekening vereffend is voor ieder die wil dat het mede zijn rekening is. Maar dat Godsbeeld doet het niet meer in onze tijd. En: dit is immers een persoonlijk verhaal over hoe het ondergetekende hierin verging: ik kon daar niet echt in geloven, in deze God die bloed moest zien om vergeving te kunnen schenken.
En dat was een probleem voor mij, eigenlijk niet zozeer voor mijn persoonlijke geloof, want ik geloofde wel degelijk dat God mijn zonden wilde vergeven en ook Jezus was beslist belangrijk in mijn geloof, maar dan als iemand die als geen ander had laten zien wie God was. Voor mezelf had ik daarmee toe gekund. Sterker nog: het inspireerde mij op zichzelf al genoeg om predikant te willen worden. Maar ik vond wel dat als ik echt dominee wilde worden, ik mij er zo gemakkelijk niet vanaf kon maken. Ik moest aan de slag met de verzoening, want was dat niet het hart van de christelijke verkondiging? En zo deed ik een bijvak dogmatiek speciaal met als onderwerp de verzoening. Toch kwam ik niet verder.
Peinzend voor de tent
Wij trouwden een half jaar voordat ik zou afstuderen en ook het kerkelijk examen zou doen, waarin je onder andere heel terecht op je geloof bevraagd wordt: ‘zo, jongeman, jij wilt dominee worden in de Gereformeerde Kerken, maar wat geloof jij nou eigenlijk, wat ga jij verkondigen?’ Het is misschien slecht voorstelbaar, maar ik herinner het me nog goed: onze huwelijksreis viel eind augustus-begin september en we waren op fietsvakantie in Denemarken. ‘s Avonds was het vroeg koud, en als mijn vrouw dan was gaan slapen zat ik soms nog urenlang voor de tent te peinzen over… de verzoening.
Toen kwam het kerkelijk examen. Tijdens het eerste onderdeel daarvan, het motivatiegesprek, een gesprek van twee ouderlingen en twee predikanten met mij, vroeg een ouderling welk kruiswoord mij het meeste aansprak. Ik vond het al heel wat dat ik de vraag snapte en antwoordde: “Vader, in uw handen beveel ik mijn geest”, een woord dat mij ook nu nog zeer aanspreekt: zó kunnen sterven… Maar de ouderling vroeg streng: ‘waarom niet “Het is volbracht!”?’ Dat werd een moeizaam gesprek.
Kuitert en Barth
Ik kwam een stapje verder door het heldere boek van prof. Kuitert: “Het algemeen betwijfeld christelijk geloof”. Toen was ik inmiddels enkele jaren dominee. De manier waarop hij beschreef dat er toch wel een erg diepe kloof was ontstaan tussen God en mens, en dat voor het overbruggen daarvan toch wel iets speciaals nodig was, bracht mij eindelijk wat dichterbij. Nog dichterbij kwam ik door een post-academiale cursus van prof. Neven. Terwijl aan de Vrije Universiteit, waar ik gestudeerd heb, de theologie van Karl Barth nooit meer aandacht had gekregen dan een “wat zegt Barth hiervan?”, waarna als het ware het betreffende deel van zijn dogmatiek uit de kast gehaald werd en hij links en rechts om de oren kreeg, waarna het deel weer werd terug gezet, kwam hier uitgebreid Barths visie op de verzoening naar voren, en dat was er voor het eerst een, die mij voluit aansprak. Kort gezegd zag deze het verhaal van Jezus als de riskante vraag: zal Jezus, God weliswaar, maar voluit mens geworden, wél kunnen, wat geen enkel ander mens gekund heeft: altijd trouw zijn aan de manier waarop God wil dat wij leven? Dan zou er toch op aarde tenminste één mens dat gedaan hebben. En zo zou de aarde bij de hemel gebracht zijn. En waarlijk! Het is een visie die mij nog altijd raakt.
Ziekenhuis-soap “The Kingdom”
Maar sinds ik “The Kingdom” gezien heb, kan het echt niet meer stuk. The Kingdom is een ziekenhuis-serie van 5 delen, gemaakt door de Deense cineast Lars von Trier, van wie momenteel in de bioscoop het bekroonde “Dancer in the dark” draait. The Kingdom speelt in Kopenhagen in een modern ziekenhuis, dat volgens het verhaal staat op precies dezelfde plaats waar een eeuw tevoren ook een ziekenhuis gestaan had. In het ziekenhuis zijn vreemde dingen aan de hand. Steeds weer zijn er mensen die iets waarnemen, een geluidje, een stem, wat is het? Uiteindelijk weet een paranormaal begaafde patiënt uit te vissen dat het gaat om de ziel van een meisje, dat zich steeds doet kennen. Nog meer onderzoek wijst uit dat het daarbij gaat om een meisje dat een eeuw te voren in het eerdere ziekenhuis vermoord is, door haar vader, die daar dokter was. Zij was een buitenechtelijk kind en haar vader moest van haar af. Nadat hij haar vermoord had, had hij haar op sterk water gezet, ze was nooit begraven. De fles met het meisje op sterk water bleek er nog te zijn en kwam in beeld. Het gezicht van het meisje was opengesperd in de grimas die een mens trekt als hij schreeuwt. Die schreeuw stond een eeuw later nog steeds op haar gezicht.
Het doodvonnis van de mensheid
Dát was het moment! Het trok helemaal door me heen. Want waar ging het in de film om: de ziel van het meisje had geen rust, bleef dolen, zolang het onrecht dat haar was aangedaan niet was gezien en zolang zij niet was begraven. Zij kreeg alsnog haar (christelijke) begrafenis, dat was de oplossing. Maar ik zag hierin een diepe betekenis van de dood van Jezus. Kort hierna was het Pasen, we schrijven 1997, in mijn paaspreek sprak ik over de schreeuw. Ongeveer zo: als je je voorstelt alle mensen die onrecht, geweld en verlatenheid hebben geleden, en waar nooit iets tegenover heeft gestaan. Als je je voorstelt de schreeuw waarmee zij hun verschrikking uitschreeuwen en dat van alle mensen van alle tijden bij elkaar, wat zou dat niet een afgrijselijk koor van stemmen zijn! Dat betekent toch het doodvonnis van de mensheid! Want niemand die niet op enigerlei wijze mede schuld heeft aan wat er aan ellende op de wereld is.
Een verlossende schreeuw
Niemand? Toch wel, en dat is het verhaal van Jezus, die nooit zijn roeping ontrouw is geweest, die nooit aan het lijden van de wereld nieuw lijden heeft toegevoegd, maar die alleen maar goeds heeft betekend en vervolgens is vermoord. En aan het kruis schreeuwde Hij de schreeuw uit van al die mensen die lijden en die geleden hebben. Doordat zijn schreeuw de schreeuw is van de rechtvaardige, kan zijn schreeuw alle schreeuw van wie geleden heeft, maar niet schadeloos gesteld is, in zich opnemen en bevrijden. En dus hoeft het meisje uit The Kingdom niet tot in alle eeuwigheid te schreeuwen.
Ik besef het: dit is geen afgeronde theologie. Het is een verhaal maken van je geloof. Maar ik denk dat het mag. Bovendien stemt het ook nog op verrassende manier overeen met nog iets uit te traditie. Er is namelijk wel eens gezegd dat het zinnetje dat in de geloofsbelijdenis vooraf gaat aan “en op de derde dag wederom opgestaan uit de dood”, namelijk “nedergedaald ter helle”, dat dat inhoudt dat Christus tussen Goede Vrijdag en Pasen in degenen verloste die in de hel waren. En een eeuwige schreeuw, als dat geen hel is?
Het is geen afgeronde theologie, maar het rijmt wel met de christelijke leer. En vergeving van zonden, daar mag je dan op hopen op grond van de dood van de rechtvaardige, en vanzelfsprekend houdt dat in, dat je ook voluit zult erkennen wat het is dat maakt dat je vergeving nodig hebt, zodat het ook met bekering verbonden is.
Ik ben blij dat ik ben blijven worstelen met de verzoening. Want ik kan nu van harte nazeggen: het is het hart van het christelijk geloof. En het raakt me tot in de kern van mijn eigen hart.

 

Oorspronkelijke titel:

Hoe de verzoening voor mij ging leven
(een persoonlijk verhaal)