Een speciale rol voor muziek in de kerkdienst

Muziek is een belangrijk ding in het leven en ook in de kerk. Geen kerkdienst zonder muziek. Alleen is het meestal een bepaalde soort muziek: psalmen, gezangen en orgelspel en soms is er een koor. Heel goed allemaal, maar er is meer mogelijk.
Als groot muziekliefhebber ben ik al vanaf het begin van mijn predikantschap gaan experimenteren. In deze bijdrage zal ik mijn bevindingen daarmee beschrijven. Dat gaat over de rol die instrumentale muziek ‘live’ uitgevoerd in de dienst kan betekenen. En over het gebruik van muziek van cd, die kan worden afgespeeld tijdens het lezen uit de bijbel. Van het laatste bied ik u een uitgewerkt voorbeeld aan, dat ter navolging geschikt is. Elders op deze site kunt u (binnenkort) een aantal voorbeelden van schriftlezing met muziek beluisteren, allen eventueel ter navolging geschikt.

Mijn moeder komt de eer toe dat zij degene is die als eerste mij op het pad gezet heeft van het muzikale experiment. Zelf speel ik slagwerk (drums), en ik was nog niet eens van plan om dominee te worden, toen zij al suggereerde hoe mooi het zou kunnen zijn dingen uit de bijbel op de drums te verklanken. Toen ik in mijn eerste gemeente kwam samen te werken met een collega met wie het creatief klikte, kwam het ervan. Onder de titel ‘Er zij licht’ maakten wij voor het onderdeel ‘Dienst van het Woord’ een hele opzet van bijbelgedeelten, eigen verbindende tekst en slagwerkverklanking, die elkaar steeds afwisselden. Van schepping via de zondeval, de gebrokenheid van het bestaan, en de Godsopenbaring op de Sinaï, naar het helende werk van Jezus, zijn dood en dan toch op de Paasmorgen opnieuw ‘Er zij licht’. Mijn collega deed het gesproken woord en in een tweetal gevallen de blokfluit (Gods Geest, eerst zwevend over de wateren, daarna in Jezus’ graf), en ik drumde. Vantevoren bedachte ritmes, uiteindelijk geïmproviseerd.
Ik schrijf dit niet alleen omdat dit wellicht leuk voor u is om te lezen, maar ook omdat zoiets op duizend manieren gedaan kan worden. Het vergt creativiteit, improvisatievermogen en durf. Mocht u het willen proberen, ga dan uit van de volgende vragen: Wat is gevoelsmatig de sfeer die wordt opgeroepen door deze tekst? Hoe zou ik die op mijn instrument kunnen verklanken? Zou zo’n verklanking ook iets toevoegen?
Als het lukt is het antwoord op die laatste vraag positief. En dat is voor mij meteen het hoofdargument om met muziek te willen werken in de dienst. Muziek spreekt een heel andere taal dan het woord. Waar woorden in het hoofd kunnen blijven steken, daar wordt (als het werkt) door muziek onmiddellijk het gevoel aangesproken. Als er een koppeling is tussen woord en muziek, wordt zo het woord het hart in geholpen.
Een volgende belangrijke ervaring deed ik op toen mijn broer, professioneel pianist, mij opbelde met een voorstel. Samen met een slagwerker had hij het stuk ‘Ewig’ van Peter-Jan Wagemans ingestudeerd. Zij wilden dat bij mij in de dienst komen spelen. We hebben er een thematische dienst rondom tijd en eeuwigheid van gemaakt. Van tevoren lieten we de muziek diep op ons inwerken. ‘Ewig’ is een modern-klassiek, niet erg toegankelijk stuk, waar je je in beeldende zin echter veel bij kunt voorstellen. Uiteindelijk zag de dienst er zo uit, dat gelezen werd uit Prediker, ‘alles heeft zijn uur en zijn tijd’, vervolgens was er de preek als verbinding tussen de lezing en de muziek. En daarna de muziek zelf. Wij wisten dat Wagemans zijn stuk niet religieus bedoeld had. Dit heb ik gezegd, maar ik heb ook verteld hoe je het stuk kunt beluisteren. Hoe bijvoorbeeld in de bijzondere overgang in het stuk met een slag op een olievat, de overgang van de ene naar een andere werkelijkheid gehoord kan worden. Het effect was bijzonder. Een voor kerkse begrippen zeer lang applaus en na de dienst ongewoon veel reacties. Het beoogde doel was gehaald. Iedereen had door de muziek beeld gekregen bij het thema. En wat het mooie is: iedereen had zijn eigen beelden, want op deze manier wordt de eigen creativiteit van de hoorder aangesproken. Dat het ging om muziek die door het grote merendeel van de mensen thuis nooit gedraaid zou worden, deed niet ter zake. De gemeente was geen publiek, en de musici traden in die zin niet op. De muziek was een bijdrage aan een dienst, waaraan iedereen vierend deelhad.
Waar u in uw gemeente musici hebt die in staat zijn beeldende instrumentale stukken uit te voeren, kunt u wellicht met dit voorbeeld uw voordeel doen. Daarbij is uiteraard wel zaak bij de muziek een bijbelgedeelte te kiezen dat zich als het ware aan u opdringt als u de muziek hoort. En: u zult daarbij de muziek volledig serieus moeten nemen, als een eigen stem.
Bij ons was het enthousiasme na de dienst met ‘Ewig’ zo groot, dat we de stoutmoedigheid opvatten, te kijken of we een ambitieus project konden opzetten. Misschien hebt u ervan gelezen in Trouw of een ander blad. Het is namelijk gelukt. Gefinancieerd door seculiere fondsen (!) hebben we onder de naam ‘Een Vuurgloed’ zeven componisten, w.o. Daan Manneke, Lars Skoglund en Dimitris Andrikopoulos, opdracht gegeven muziek te schrijven voor piano en slagwerk bij door ons uitgezochte bijbelteksten. De diensten vonden maandelijks plaats vanaf december 2003. Daarna ging ‘Een Vuurgloed’ als avondvullend concertprogramma de podia op. We hopen dat van dit project nog een cd zal verschijnen. De opzet van de kerkdiensten was precies als bij ‘Ewig’: Schriftlezing, de preek als verbinding vanuit de tekst naar de muziek, en dan de muziek om het één en ander te beleven. Ik besef dat het opzetten van zo’n mooi project niet voor iedereen weggelegd is. Ik vermeld het hier in dankbaarheid en omdat het in dit verhaal thuishoort.
Muziek bij de schriftlezing
Er is ook een veel eenvoudiger manier om woorden, die zo gemakkelijk in het hoofd blijven steken, het hart in te helpen. U weet zelf van films en documentaires hoezeer de muziek, die daarbij gebruikt wordt, bijdraagt tot de sfeer en daarmee tot het gevoel dat wordt opgeroepen bij de kijker. Ook bij de schriftlezing kan dit. Goed gekozen muziek werkt als een rivierbedding, waarin de woorden het water zijn, dat door deze bedding stroomt naar het hart toe stroomt.
Weliswaar luistert het nauw. Lang niet alle muziek is geschikt. De muziek mag om te beginnen niet te opdringerig zijn, want dan haalt het de aandacht weg van het woord. Vervolgens heeft alle muziek een eigen sfeer. Ook elke tekst heeft een eigen sfeer. Het spreekt vanzelf dat deze beide op elkaar aan moeten kunnen sluiten. Hier komt er een persoonlijk element bij van degene die de muziek kiest, want wie bepaalt dat, of tekst en muziek bij elkaar passen? Iets dergelijks speelt echter altijd als een tekst wordt gelezen. Wie leest, interpreteert. Bij het voorlezen blijkt dit uit de zinsmelodie die de lezer aan de tekst geeft. Op het moment dat er muziek wordt toegevoegd, wordt dit element versterkt. Het interessante is dat je vervolgens ook kunt spreken van een wisselwerking tussen de tekst en de muziek, en de muziek dus ook iets nieuws toevoegt. Hieronder zal ik dit aan de hand van het gekozen voorbeeld uitwerken
Een derde voorwaarde die ik noem, is dat er een goede weergave van de muziek mogelijk is, waarbij de muziek goed klinkt, maar ook de stem helemaal uit de verf kan komen. Het beste is als de kerkzaal over een mengpaneel beschikt met een geluidsman aan de knoppen.
Ik heb de indruk dat muziek bij de lezing, bij alle soorten tekst mogelijk is. Bij verhalen kan het dramatisch effect worden versterkt. Bij psalmen kan door muziek een ruimte van meditatieve rust worden geschapen, die meteen zijn weerslag heeft op de manier waarop de psalm gelezen wordt. En, hoewel ik daar zelf geen ervaring mee heb, ik denk dat zelfs dogmatisch aandoende teksten van Paulus er een extra door krijgen, omdat ze met muziek eerder als poëzie gelezen zullen worden dan als dogmatiek.
Op de website van het Boekencentrum (www….) kunt u diverse voorbeelden beluisteren. Hieronder beschrijf ik een concreet voorbeeld, waarin tevens andere dingen die hierbij spelen, aan de orde komen.
Het verhaal van de bekering van Paulus (Handelingen 9:1-21a). Dit is een spannend verhaal vol dramatiek. Wat ik doe als ik vind dat een stuk tekst geschikt is om daar muziek bij te draaien, is in de eerste plaats dat ik de tekst uitdraai en met deze in de hand voor mijn muziekverzameling ga staan.
Nu is mijn eigen verzameling bovengemiddeld omvangrijk. Hebt u zelf een kleine verzameling, dan kunt u overwegen bij de muziek te beginnen: welke muziek leent zich om als achtergrond te dienen voor een lezing. En daar dan een tekst bij te kiezen. Wat u ook kunt doen, is het eens uit te proberen met de voorbeelden die ik noem. Ik geef behalve het uitgewerkte voorbeeld uit Handelingen nog een paar combinaties van tekst en muziek, die u zo zou kunnen navolgen door de muziek te bestellen.
De muziek zal altijd instrumentaal moeten zijn, in elk geval zonder woorden. Wendingen zullen moeten kunnen passen bij wat er gebeurt in de tekst. Dit kan worden bereikt door van een stuk een bepaald gedeelte te kiezen, en dit dus niet zomaar vanaf het begin af te spelen. Dit vereist dat u of iemand uit uw omgeving om kan gaan met een cassette-deck of, beter, met een muziekverwerkingsprogramma als Cool Edit.
Als ik een cd zie, waarvan ik denk dat die geschikt is, probeer ik hem uit. Ik zet hem op en begin daarbij hardop te lezen. Het is beslist niet altijd meteen raak. Maar als het raak is, dan verrast het mij steeds hoezeer ik vervolgens ook word geraakt. Zoals in dit geval bij een stuk van Steve Reich. (Voor de gegevens van diens cd ‘The four Sections’, zie onderaan dit artikel)
Hoe kwam ik erbij juist naar deze cd te grijpen? Het genre, waarin Steve Reich opereert, is ‘minimal music’. Dat wil zeggen muziek waarin per definitie niet al te veel gebeurt. De overgangen zijn geleidelijk. Ik heb vaker muziek van hem gebruikt. Het is tegelijk dramatische en beeldende muziek. Ergens in dit gekozen deel is er een overgang. Ook in de tekst uit Handelingen is een overgang. Saulus wordt door een licht omstraald. Past de overgang in de muziek bij de overgang in de tekst? ‘Ja’, in dit geval. Dan is de rest een kwestie van timen. Hoever van tevoren beginnen? Wat betekent dit voor het tempo waarin gelezen moet worden? Soms brengt zoiets nog een extra verrassing met zich mee, zoals in dit geval. Enige tijd na die wending zwelt de muziek aan. Door in het juiste tempo te lezen, valt dit precies samen met de woorden ‘Toen hij had gegeten, keerden zijn krachten terug’.
Wat ik doe is een tekst uitdraaien en heel nauwkeurig timen op welke stand de stopwatch moet staan bij welk vers. Ik schrijf dit erbij op mijn uitdraai van de tekst. De stopwatch gaat aan op het exacte moment dat de muziek gaat spelen. Ik steek mijn hand in de lucht en druk de stop-watch in, en de geluidsman drukt de cd-speler, die al op ‘pause’ stond, op ‘play’. Op mijn papier staat op welke stand de stopwatch moet staan als ik de eerste woorden spreek. En ook bij allerlei verzen verderop staat de tijd erbij. Het vergt oefenen, alleen thuis en samen met de geluidsman. Maar dan kan het ook gebeuren.
Het effect is bijna magisch. Je kondigt aan wat je gaat lezen en dan start de muziek. De aandacht is onmiddellijk totaal. De snelheid van lezen ligt vast. Daarbij kan het zijn dat bij bepaalde passages het tempo omhoog moet, om op het juiste moment een overgang in de muziek te halen, maar in principe wordt juist de rust bevorderd. Dit is weliswaar in het onderhavige voorbeeld minder het geval. Hieronder beschrijf ik hoe de muziek en de tekst in dit voorbeeld op elkaar inwerken. Iemand aan wie ik het liet horen, dacht dat de muziek speciaal bij de tekst gemaakt was! Het bijzondere is, dat ‘wie zoekt, zal vinden’ hierbij echt opgaat. Want ik heb deze ervaring steeds weer opgedaan, dat muziek die paste, ècht paste, en dan zelf nieuwe elementen bijdroeg.
0.00 De muziek gaat aan. Halverwege het stuk ‘III Winds and brass’ van ‘The four Sections’ van Steve Reich. De muziek begint niet plompverloren, maar wordt ingefadet. Infaden is langzaam in volume van nul tot het gewenste niveau. Dit is vantevoren gedaan en aldus op cd gezet.
0.07 De eerste woorden: ‘Intussen was Saulus nog steeds een bedreiging voor de leerlingen van de Heer’. De hoorder hoort dat de muziek eigenlijk al eerder was begonnen. Dit geldt ook voor het verhaal: ‘Intussen’. De klanken van de muziek klinken samen met het woord ‘dreiging’ als een soort alarm. Beschreven wordt hoe Saulus op weg gaat naar Damascus. Hij ziet licht en hoort een stem.
0.47 ‘Ik ben Jezus, die jij vervolgt’, hoort Saulus. De klank verandert. Een trompet, die iets nieuws aankondigt. Hij moet de stad binnengaan, dan zal hem gezegd worden wij hij doen moet.
vers 10 Een nieuwe scène in het verhaal: Ananias. De muziek, die intussen opnieuw is aangezwollen tot de alarm-achtige stemming, gaat echter gewoon door. Het is duidelijk dat deze dingen alles met elkaar te maken hebben.
vers 13 ‘Heer’, zei Ananias, onraad!
2.01 ‘Maar de Heer zei: Ga! Want ik heb hem uitgekozen..’ De muziek krijgt een andere klank, meer rust. Evenals bij ‘Ik ben Jezus’ hoor je hoe hier iets nieuws in het verschiet ligt. Tijdens deze klanken gaat het verhaal verder tot en met dat Ananias Saul de handen oplegt. Onder de versterkte dramatiek raakt de formulering ‘Saul, broeder’ eens te meer.
2.41 Bij de woorden ‘(toen hij had gegeten), keerden zijn krachten terug’ komen er zware strijkers bij, wat voelt als een aanzwellen van de muziek. Dit gebeurt opnieuw op het moment dat Paulus tot stomme verbazing van zijn gehoor verkondigt: ‘Deze Jezus is de Zoon van God’.
Overigens kun je jezelf de vraag stellen hoe de maker van muziek het vindt dat deze gebruikt wordt ter versterking van een bijbellezing. Zeker bij het uitgewerkte voorbeeld doet deze vraag zich voor, want Steve Reich is een jood. Het vergt in dit geval minstens een oprecht respect voor het joodse geloof. Hieronder geef ik nog kort aan welke andere voorbeelden u van de website kunt downloaden. Bij één daarvan heb ik de componist voorafgaand aan de dienst waari zijn muziek gebruiken wilde, om toestemming gevraagd. Dat was Daan Manneke, één van de componisten voor ‘Een Vuurgloed’. Zijn bemoedigend antwoord was: ‘daar doe je het voor’.
Exodus 3:1-15 – De verschijning van God aan Mozes in een brandende braambos. Softmachine, ‘Surrounding silence’ van ‘Alive and well – recorded in Paris’, See for Miles Records, SEE CD 290 (1978). (Let op de juiste timing bij het opkomen van de viool – daarna is het volume van de muziek wat omlaag gebracht).
Exodus 33:11-23 – De verschijning van God aan Mozes op de Horeb. Daan Manneke, ‘Adagio’, deel 3, Passacaglia van ‘Le pavillon, si bleu, si calme’, Erasmus, WVH 264 (2001).
Psalm 23 – ‘De HERE is mijn herder’. Arvo Pärt, ‘Cantus in memory of Benjamin Britten’ van ‘Tabula Rasa’, ECM 1275 – 817 764-2 (1984). (Bij het vermelden in een orde van dienst heb ik hier de titel van het muziek stuk verkort, om al te zeer de associatie met begraven te voorkomen, tevens heb ik de kerkklokken aan het begin weggelaten).
Jesaja 6:1-8 – Het roepingsvisioen van Jesaja. Nils Petter Molvaer, ‘On stream’ van ‘Khmer’, ECM 1560 – 537 798-2 (1997). (Let op de trompetstoot bij de gloeiende kool)
Matteüs 3:13-4:1 – De doop van Jezus. Steve Reich, ‘Third movement part three (slow)’ van ‘The desert music’, Nonesuch 979 101-2 (1985). (Let op het effect van het doorlopen van de muziek tot in 4:1!)
Matteüs 17:1-13 – De verheerlijking op de berg. Jeff Greinke, ‘Into light’ van ‘Changing skies’, Multimood Records, LC 8433, 1990.
Marcus 15:28-39 – Jezus aan het kruis. Frank Zappa, ‘Dio Fa’ van ‘Civilization Phaze III’, Zappa Records, CDDZAP 56 (Eén van de minst voor de hand liggende combinaties, maar wat is hij geslaagd!)
Handelingen 9:1-21a – De bekering van Paulus. Steve Reich, ‘III, Winds and brass’ van ‘The four sections’, Elektra Nonesuch 7559-79220-2 (1990)
Ten tijde dat deze opnames gemaakt zijn, was de NBV nog niet klaar. Vanwege de heldere taal is uit de GNB gelezen.

 

Eerder verschenen in Postille 2005-2006, uitg. Boekencentrum